Translate

II. Rákóczi György 1657. évi lengyelországi hadjáratának diplomáciai háttere [The diplomatic background of György Rákóczi II's 1657 Polish campaign]

fond diplomatique

saint-germain

Kármán Gábor

melvin

II. RÁKÓCZI GYÖRGY 1657. ÉVI LENGYELORSZÁGI HADJÁRATÁNAK DIPLOMÁCI AI HÁTTERE*

graf

A len gyel trón és a Rzeczpospolita te rülete leg alábbis nagy részé nek meg - szerzése szándékával indított 1657. évi had járat nemcsak II. Rákóczi György erdélyi fe jedelem uralkodása, de a 17. századi Erdélyi Fe jedelemség egész törté - nelmének egyik leg ismertebb eseménye. Az ambiciózus tervek bukásának és különösen az erdélyi sereg tatár fog ság ba esésének értékelése már közvetlenül a tragikus hírek meg érkezése után meg kezdõdött, és nem volt kérdés, hogy a kortársak a fe jedelem kudarcát sorsfordulóként, isteni csapásként értékelték – különösen az azt követõ politikai válság, a pusztító osz mán had járatok és az el- harapózó polgárháború fényében. A lengyelországi had járat mind a mai napig Erdély aranykorának végeként él a történelmi gondolkodásban – ami nem is csoda, ha belegondolunk, hogy félévszázad után újra oszmán hadak dúlták a fe- jedelem ség föld jét és a válság ból több mint egy fél év tized után egy te rü lete egy- harmadát elveszített, politikailag meg tört ország keveredett ki. Mindezek ismeretében természetes, hogy már a kortársak között is parázs vita alakult ki arról, ki felelõs a tragikus fejleményekért, és bár a protestáns prédikátorok egy része az egész nép közös felelõsségét hangoztatva hívott fel bûnbánatra, a személyes felelõsök ki jelölése sem maradhatott el. Az egyik do- mináns diskurzus — amely a nyílt vitairodalomtól kezdve a bujtatott csatorná- kig, a különbözõ történetírói munkákig vagy magánlevelezésekig sok helyen felbukkant — a fe jedelem által elkövetett hibákat, és különösen morális bûnét, a kevélységet, a reális adottságok felmérésének hiányát kérte számon. Ezzel szemben (sõt, bizonyos mértékben ezt meg elõlegezve) alakult ki egy ellendis- kurzus, amely felmentette Rákóczit, és a vesztes háború felelõsségét az õt állí- tólag cserbenhagyó, sõt eláruló, álnokság gal vádolt svéd királyra, X. Károly Gusztávra (1654–1660) testálta át.

Kampania 1657 r., rozpoczęta z zamiarem zdobycia tronu polskiego i co najmniej największej części terytorium Rzeczypospolitej, nie tylko II. Panowanie księcia siedmiogrodzkiego Györgya Rakoczego to jedno z najbardziej znanych wydarzeń w całej historii XVII-wiecznego księcia siedmiogrodzkiego. Ocena niepowodzenia ambitnych planów, a zwłaszcza zdobycia armii siedmiogrodzkiej przez Tatarów, rozpoczęła się zaraz po nadejściu tragicznych wieści i nie ulegało wątpliwości, że współcześni oceniali niepowodzenie księcia jako punkt zwrotny w losach, boski cios – zwłaszcza kryzys polityczny, który nastąpił po nim, w świetle niszczycielskich kampanii osmańskich i zaciekłej wojny domowej. Kampania w Polsce wciąż żyje w pamięci historycznej jako koniec złotego wieku Siedmiogrodu – co nie jest niczym dziwnym, jeśli weźmiemy pod uwagę, że po pół wieku wojny osmańskie ponownie spustoszyły ziemię księstwa i po ponad pół dekadzie Kryzys dotyczył rozbitego politycznie kraju, który stracił jedną trzecią swojego terytorium. Wiedząc to wszystko, jest rzeczą naturalną, że nawet wśród współczesnych toczyła się gorąca debata na temat tego, kto jest odpowiedzialny za tragiczne wydarzenia, i chociaż niektórzy kaznodzieje protestanccy nawoływali do pokuty, wyrażając wspólną odpowiedzialność całego narodu, identyfikacja tych osobiście nie można było zaniedbać również odpowiedzialnych. Jeden z dominujących dyskursów — który pojawiał się w wielu miejscach, od literatury otwartej debaty po kanały inicjowane, różne pisma historyczne czy prywatną korespondencję — nawoływał do błędów popełnionych przez księcia, a zwłaszcza do jego grzechu moralnego, arogancji i braku oceny realnych okoliczności. . Wręcz przeciwnie (a nawet do pewnego stopnia antycypując to), pojawił się kontrdyskurs, który uniewinnił Rakoczego i zrzucił odpowiedzialność za przegraną wojnę na szwedzkiego króla Gusztáva Károly'ego X (1654-1660).

franciszek rakoczy II

WANCLIK

A tanulmány az OTKA NK 81984. számú prog ram jának ke reté ben ké szült.

Badanie przeprowadzono w ramach programu OTKA NK nr 81984.

MEMOIRES DU COMTE

UMBERTO ECO

Az 1657. évi had járat körüli kortárs vitáról és annak szerepérõl a 17. századi közbeszédben l.

Na temat współczesnej debaty wokół kampanii 1657 roku i jej roli w XVII-wiecznym dyskursie publicznym zob

POMPADOUR

Jónás Ilona:

Ilona Jonas:

CAREER

Appréciation de la campagne polonaise de 1657 en Transylvanie. Annales UniversitatisScientiarum Budapestiensis de Rolando Eöt vös Nominatae, Sectio Historica 6. (1964) 109–121.;

Uznanie kampanii polskiej 1657 r. w Siedmiogrodzie. Annales UniversitatisScientiarum Budapestiensis de Rolando Eöt vös Nominatae, Sectio Historica 6. (1964) 109–121.;

DNA

Lukács Zs. Tibor:

Tibor Zs Lukács:

MIROSLAW

A korabeli propagan da és II. Rákóczi György meg ítélé se. Aetas (1995: 1–2. sz.) 68–94.;

Współczesna propaganda i II. Werdykt György Rakoczego. Aetas (1995: nr 1-2) 68-94;

FRANZ ii

Csorba Dávid:

Dawid Csorba:

graf von st germain

Az 1657-es év mint a nemzeti történelemszemlélet egyik irodalmi toposza. Studia Litteraria 41. (2003) 132–154.;

Rok 1657 jest jednym z literackich toposów narodowego poglądu na historię. Studia Litteraria 41. (2003) 132–154.;

sieniawska

Szabó András Péter:

Péter András Szabó:

polish campaign

Egy újabb ada lék az Innocentia Transylvaniaemeg jelenését követõ vitához. Lymbus (2006) 41–46.;

Kolejny dodatek do debaty po pojawieniu się Innocentia Transylvania. Lymbus (2006) 41–46;

korycinski

Fazakas Ger gely Tamás:

Gergely Tamás Fazakas:

rakoczi2

Bûnös-e a fe jedelem? Imádságok és versek az 1657 utáni Rákóczi-propaganda kontextusában. In: Szerencsének elegyes forgása. II. Rá kóczi György és kora. Szerk. Kármán Gá bor – Szabó András Péter. Bp. 2009. 425–449.

Czy moja głowa jest winna? Modlitwy i wiersze w kontekście propagandy Rakoczego po 1657 roku. W: Mieszane losy. II. György i jego wiek ciągną go ze sobą. wyd. Wino Gá Kármán - Péter András Szabó. Bp 2009. 425–449.

profils

gallica

lubomirska

Az 1657. évi háború történetével részletesen fog lalkozó szakirodalom ér- deklõdésének középpont jában igen sokáig szintén ez a kérdés állt. Ennek kö- szönhetõ, hogy bár a had járat operatív eseménytörténetének összeállítására, a hadmozdulatok bemutatására több ízben sor került, a hadi cselekmények mö- gött folyó diplomáciai manõverek közül mélységében kizárólag a II. Rákóczi György és X. Károly Gusztáv közötti egyeztetések feltárása történt meg.

genes

janik,

Az afontos körülmény, hogy ennek a stockholmi állami levéltárban meg lehetõs ép- ség ben fennmaradt dokumentáció ja a 19. század végén

claude louis

Szilágyi Sándor

tesla

forrás-kiadványaiban meg jelent, csak fokozta a téma túlsúlyát a történészi rekonst - rukciókban.

enigmatic

vencelik

Noha a téma szempont jából a svéd–erdélyi kapcsolat fordulatai természetesen kiemelt jelentõség gel bírnak, aránytalannak tûnik, hogy az 1657, mint korszakforduló szempont jából sokkal fontosabb portai reakció rész- letes meg ismerésére csak az elmúlt évtizedben történt komoly kísérlet; miköz - ben az 1657 utáni válság ban szintén fontos szerepet kapó Habsburg Monar- chiabeli központi törekvésekkel vagy a magyar királysági rendi politikával kap- csolatos vonatkozások még ennyi figyelmet sem kaptak.

Choć z punktu widzenia tematu zwroty akcji w stosunkach szwedzko-siedmiogrodzkich mają oczywiście szczególne znaczenie, wydaje się nieproporcjonalne, że poważna próba poznania znacznie ważniejszej reakcji Porto z 1657 r. z punktu widzenia przełomu epoki powstał dopiero w ostatniej dekadzie; Tymczasem aspekty związane z centralnymi aspiracjami monarchii habsburskiej, która również odegrała ważną rolę w kryzysie po 1657 r., czy polityka węgierskiego zakonu królewskiego nie poświęcono nawet tyle uwagi.

wiki

marquise d urfé

Tanulmányomban ép- pen ezért arra teszek kísérletet, hogy az egyensúlyt helyrebillentve a lengyelor- szági had járatot körülvevõ diplomáciai játszmák komplex leírását nyújtsam, an- nak meg indulásá tól II. Rákóczi György serege maradványainak hazatéréséig.

Dlatego w moim opracowaniu podejmuję próbę przywrócenia równowagi i przedstawienia kompleksowego opisu gier dyplomatycznych, jakie toczyły się wokół kampanii polsko-rosyjskiej od jej początku do II wojny światowej. Do czasu powrotu resztek armii Györgya Rakoczego.

pompadour 1

A svéd–erdélyi szövet ség si kerei 1657 január jától júniu sig

Bitwy konfederacji szwedzko-siedmiogrodzkiej od stycznia do czerwca 1657 r

peintures

II. Rákóczi Györgyöt mind kortársai jó része, mind az utókor történészei sokan kárhoztatták elhamarkodott, meg gondolatlan lépése miatt, holott ami- kor 1657. január 18-án elindította seregeit Lengyelország felé, egy több mint hét éves, állandóan meg-meg újuló diplomáciai egyeztetés-sorozat ügyében szánta el magát a döntõ lépésre. A Rákóczi-háznak a lengyel trón-elnyerésével 1050

II. György Rakoczi był potępiany przez wielu jemu współczesnych, a także przez wielu historyków potomności za swój pospieszny i nieprzemyślany krok, mimo że gdy 18 stycznia 1657 r. siedem lat i był stale odnawiany postanowił podjąć decydujący krok w jego sprawie. Dom Rakoczych zdobył tron polski w 1050 roku

st germain

KÁRMÁN GÁ BOR

WINO KÁRMÁN GÁ

23 and me

hesse

A leg fontosabb, részletbe menõ feldolgozások az 1657. évi had járatról:

Najważniejsze, szczegółowe relacje z kampanii 1657 r.:

conde

Szilágyi Sándor:

Sándor Szilágyi:

immortel

II.Rákóczy György. (Magyar történeti életrajzok) Bp. 1891. 172–198.;

György Rakoczy II. (Węgierskie biografie historyczne) Bp 1891. 172–198.;

graf.htm

Carl Wibling:

Karol Wibling:

Carl X Gustaf ochGeorg Rákóczy II. Lund 1891. 39–57.;

Karol X Gustaw i Jerzy Rakoczy II. Lund 1891. 39–57;

Gebei Sándor:

Sandor Gebei:

II. Rákóczi György lengyelországi had járata, 1657. Hadtörténelmi Közlemények 105. (1992: 2. sz.) 30–64.;

II. Kampania Györgya Rakoczego w Polsce, 1657. Hadtörténelmi Közlemények 105. (1992: nr 2) 30–64.;

Uõ:

UO:

II. Rákóczi György külpolitiká ja (1648–1657). Bp. 2004. 147–194.; ill. ennek ko ráb bi vál tozata:

II. Polityka zagraniczna Györgya Rakoczego (1648–1657). Bp 2004. 147–194.; odpowiednio jego wcześniejsza wersja:

Uõ

: II. Rákóczi György erdélyi fe jede- lem kül poli ti ká ja (1648–1657). (Acta Academicae Pedagogicae Agriensis. Nova series, sectio historiae23.) Eger 1996.

: II. Polityka zagraniczna Györgya Rakoczego, księcia Siedmiogrodu (1648–1657). (Acta Academicae Pedagogicae Agriensis. Nowa seria, sectio historiae23.) Eger 1996.

A svéd levéltári anyag ból a Riksarkivet, Stockholm (a továbbiakban RA); Diplomatica Tur- cica bihang Transylvanica vol. 2–4., ill. a Riksregistraturet (a továbbiakban RR) vonat kozó ré sze lá - tott nyomtatásban napvilágot

Ze szwedzkiego materiału archiwalnego, Riksarkivet, Sztokholm (dalej RA); Diplomatica Turcica bihang Transylvanica obj. 2–4 lub Riksregistraturet (dalej RR) opublikowana w osobnym druku

Carl Evert Taube

Carla Everta Taubego

báró, a levéltár akkori igazgató jának közremûködé- sének köszönhetõen: Erdély és az északkeleti háború

barona, dzięki współpracy ówczesnego dyrektora archiwum: Transylwania i Wojna Północno-Wschodnia

I–II. Szerk. Szilágyi Sándor. Bp. 1890–1891. (atovábbiakban EÉKH).

I–II wyd. Sándor Szilágyi. Bp 1890-1891. (dalej EÉKH).

Papp Sándor:

II. Rákóczi György és a Porta. In: Szeren csé nek ele gyes for gása i. m. 99–170., itt 146–161. Az 1657–1658. évi kons tantiná polyi svéd követség rõl szóló cikkemben magam is viszony- lag részletesen kitértem az Erdéllyel szembeni portai attitûd változására:

II. György Rakoczego i Porta. W: Pełen cykl fortuny i. M. 99-170, tutaj 146-161. 1657-1658 W swoim artykule o szwedzkiej ambasadzie w Konstantiná Poly w 2016 roku, relatywnie szczegółowo opisałem zmianę nastawienia portu do Transylwanii:

Kármán Gábor:

Gábor Kármán:

Svéd dip-lo mácia a Portán 1657–58. Claes R

Szwedzka dyplomacja w Porte 1657–58. Claes R

the

lamb és Gotthard Welling konstantinápolyi követsége. Sic Itur ad Astra 13. (2001: 1–2. sz.) 53–85., ill. l. még

jagnięcina i ambasada Gottharda Wellinga w Konstantynopolu. Sic Itur ad Astra 13. (2001: nr 1-2) 53-85, odpowiednio. l. już

B. Szabó János

Jánosa B. Szabó

és

Sudár Balázs

Balázs Sudar

írását ebben a szám ban. – A magyar rendi politika fõszereplõinek az 1657. évi had járatra adott reakció jának feltérképezésére az elsõ lépéseket

pisze w tym numerze. – Pierwsze kroki w mapowaniu reakcji głównych aktorów węgierskiej polityki porządkowej na kampanię 1657 roku

Toma Katalin

Katalina Toma

tette meg: Gróf Nádasdy Ferenc politikusi pályaképe (1655–1666). PhD disszertáció, Eöt vös Lo ránd Tu domány egyetem, Bp. 2006. 106–118., valamint l. még az õ e szám be li közleményét.

zrobił: karierę polityczną hrabiego Ferenca Nádasdy (1655–1666). Rozprawa doktorska, Eöt vös Lo ránd University of Science, Bp. 2006. 106–118 i l. nawet jego zapowiedź tej kwestii.

kapcsolatos próbálkozásai során a tárgyalópartnerek persze az idõk során vál- toztak, ám a fe jedelem számára úgy tûnhetett, hogy ennyire kedvezõ helyzet még sohasem állt fenn. A meg elõzõ esztendõkben ugyanis nemcsak Moldva és Havasalföld vajdáit sikerült lekötelezett jeivé tennie, adófizetést és katonai se- gítség ígéretét csikarva ki tõlük, de 1656 szeptemberében a kozák hetmannal, Bohdan Hmelnyickijjel folytatott, fordulatokban gazdag egyezkedései is siker- rel zárultak, és így védelmi szövetség köttetett a két politikai tényezõ között.

w trakcie jego prób negocjacyjnych partnerzy do negocjacji oczywiście zmieniali się w czasie, ale księciu wydawało się, że tak sprzyjającej sytuacji nigdy wcześniej nie było. W poprzednich latach nie tylko udało mu się podporządkować sobie wojewodów mołdawskiego i Havašalfölda, wyciągając od nich płacenie podatków i obietnicę pomocy wojskowej, ale we wrześniu 1656 roku negocjacje z hetmanem kozackim Bohdanem Chmielnickim, które były pełne zwrotów akcji, zostały pomyślnie zawarte, a tym samym sojusz obronny powiązany między dwoma czynnikami politycznymi.

A fe jedelem által vezetett intervenciós sereg is jól tükrözte szövetségi rendszeré - nek összetettségét: a 18.000 lovas és 5000 gyalog mellett, akik Erdélybõl jöttek, 6000 katona a két vajdaság ból érkezett, majd februárban 20.000 kozák is csat- lakozott hozzá.

Armia interwencyjna dowodzona przez księcia odzwierciedlała również złożoność jej systemu federalnego: oprócz 18 000 kawalerii i 5 000 piechoty, które przybyły z Siedmiogrodu, przybyło 6 000 żołnierzy z obu województw, aw lutym dołączyło do niej 20 000 Kozaków.

Az erdélyi fe jedelem azonban alig ha indult volna el seregeivel, ha a ke- let-európai szövetségesek mellett 1656 végén nem sikerül a korszak egyik nagy- hatalmával, a Svéd Királyság gal is igen kedvezõ szerzõdést kötnie. Korábbi szórványos kezdeményezések után II. Rákóczi György 1655-ben kezdte újra ak- tívan keresni a kapcsolatot X. Károly Gusztávval, amikor szembesült a svéd ki- rálynak a Rzeczpospolita ellen indított had járatában elért hihetetlen sikereivel. A Moszkva elleni, már egy éve komoly veszteségekkel folyó háború, illetve sa ját belsõ feszültségei által meg gyengített Lengyel–Litván Unió a svéd király csapa - tainak meg érkeztekor villámgyorsan omlott össze: a hadicselekmények 1655 júliusában indultak és október végére már X. Károly Gusztáv hatalma alatt volt Varsó és Krakkó is, a litván mág nások egy jelentõs csoport ja deklarálta, hogy a svéd királyt fogad ja el uralkodó jának, János Kázmér lengyel király (1648–1668) pedig elhagyta az országot és Sziléziában keresett menedéket.

Jednak książę Siedmiogrodu z trudem wyruszyłby ze swoimi wojskami, gdyby oprócz sojuszników z Europy Wschodniej nie udało mu się zawrzeć bardzo korzystnego kontraktu z jednym z wielkich mocarstw tamtej epoki, Królestwem Szwecji, w koniec 1656 r. Po wcześniejszych sporadycznych inicjatywach II. W 1655 r. György Rákóczi zaczął aktywnie zabiegać o kontakt z Gusztávem Károlym X ponownie w 1655 r., kiedy został skonfrontowany z niesamowitymi sukcesami króla szwedzkiego w jego kampanii przeciwko Rzeczpospolitej. Tocząca się od roku z poważnymi stratami wojna z Moskwą i osłabiona własnymi napięciami wewnętrznymi Unia polsko-litewska upadła błyskawicznie wraz z nadejściem wojsk króla szwedzkiego: działania wojenne rozpoczęły się w lipcu 1655 r. a pod koniec października rządził Gusztáv Károly X. Pod nim znajdowały się także Warszawa i Kraków, znaczna grupa magnatów litewskich zadeklarowała przyjęcie króla szwedzkiego jako swego władcy, a króla polskiego Jánosa Kázméra (1648-1668) opuścił kraj i szukał schronienia na Śląsku.

Nem cso da, ha

Nic dziwnego, jeśli

AZ 1657. ÉVI LENGYELORSZÁ GI HAD JÁ RAT DIPLOMÁ CI AI HÁTTERE

TŁO DYPLOMATYCZNE WOJNY POLSKIEJ 1657 ROKU

1051

Mindezekrõl l. részletesen

Gebei S.:

II. Rákóczi György külpolitiká ja i. m. 16–147.;

II. Polityka zagraniczna Györgya Rakoczego i. M. 16–147;

KármánGábor:

Gábor Kármán:

Erdélyi külpolitika a vesztfáliai béke után. Bp. 2011.

Polityka zagraniczna Siedmiogrodu po pokoju westfalskim. Bp 2011.

A számok a Rákóczi melletti svéd követ, Heinrich Coelestinus von Sternbach X. Károly Gusztávnak küldött levelébõl szár maznak (Jaros³aw és Przemyœl között, 1657. febr. 12/22.). EÉKH II. 272. Elképzelhetõ, hogy a sereg a késõbbiekben újabb kontingensekkel egészült ki, mert a háború késõbbi szakaszából származó tudósítások közül több magasabb, akár 60.000 körüli összlétszámról tud. Ennyit saccolt például Szelepchényi György III. Ferdinándnak írott jelentésében (Przeworsk melletti tábor, 1657. márc. 5.). Magyar Országos Levéltár, Budapest (a továbbiakban MOL); Magyar Kancelláriai Levéltár, A 98, Transylvanica fol. 1165r. Az anhalti herceg nek tulajdonított, de igazából Erik Dahlberg által írt

Numery pochodzą z listu wysłanego do ambasadora szwedzkiego pod Rakoczami, Heinricha Coelestinusa von Sternbach, do Gusztáva Károly X (między Jarosławem a Przemyślem, 12/22 II 1657). EEKH II. 272. Można sobie wyobrazić, że armia została później uzupełniona o nowe kontyngenty, ponieważ kilka raportów z późniejszych etapów wojny wskazuje na wyższą łączną liczbę około 60 000. Na przykład György Szelepchényi III. W meldunku do Ferdynanda (obóz pod Przeworskiem, 5 III 1657). Węgierskie Archiwa Narodowe, Budapeszt (zwane dalej MOL); Archiwum Kancelarii Węgierskiej, A 98, Transylvanica fol. 1165r. Przypisywany księciu Anhalt, ale w rzeczywistości napisany przez Erika Dahlberga

relatio

relacja

24.000 magyar ról és 35.000 kozákról tud (RA Militära ämnessamlingar M 1295 fol. 4v.; a szerzõség rõl l.

Zna około 24 000 Węgrów i 35 000 Kozaków (RA Militära ämnessamlingar M 1295 fol. 4v.; o autorstwie zob.

Arne Stade:

Erik Dahlberg och Carl X Gustafs krighistoria. [ActaUniversitatis Stockholmiensis. Stockholm Studies in History 12./Carl X Gustaf-studier 3.] Stockholm1967. 215.). 60.000 emberrõl tud a X. Károly Gusztáv tet tei nek króniká ját meg író Samuel Pufendorf és a király mellett tartózkodó francia diplomata, Hugues de Terlon is; utóbbi meg említi, hogy ebbe nem számolta bele a tüzérség és a hadtáp fenntartására szolgáló tömeget:

Historia wojenna Erika Dahlberga i Carla X Gustafa. [Acta Universitatis Stockholmiensis. Stockholm Studies in History 12./Carl X Gustaf-studier 3.] Stockholm1967. 215.). Samuel Pufendorf, autor kroniki czynów Gusztáva Károly X, i Hugues de Terlon, francuski dyplomata, który był z królem, znają około 60 000 osób; ten ostatni wspomina, że nie wziął pod uwagę masy używanej do utrzymania artylerii i paszy:

Samuel von Pufendorf:

Samuela von Pufendorfa:

Derebus a Carolo Gustavo […] gestis commentariorum libri septem. Nürn berg 1696. 257. [IV. 14.];Memoires du chevalier de Terlon. Pour rendre compte au Roy, de ses Négociations, depuis l’année1656. jusqu’en 1661. Tome premi er. Paris 1681. 49–50. Vé gül a svéd szolgálat ban álló tiszt, Patrick Gor don április ban az erdé lyi sereg lét szá mát így jegyez te fel: 12–15.000 fõs lovasság, 5000 fõs mold- vai gyalog ság, 5000 fõs vegyes csa pat és szolgák, 2000 fõs tü zér ség, 800 fõnyi udvari ka tona és 6000 kozák (feltehetõen utóbbiakból nem látta a tel jes kontingenst). Tagebuch des Generalen Patrick Gor- don während seiner Kriegdienste unter den Schweden und Polen vom Jahre 1655 bis 1661, undseines Aufenthaltes in Rußland vom Jahre 1661 bis 1699. I. Bd. Veröff. M. A. Obolenski – M. C.Posselt. Moskau 1849. 136.

Derebus a Carolo Gustavo […] gestis commentariorum libri septem. Norymberga 1696. 257. [IV. 14.]; Memoirs du chevalier de Terlon. Pour rendre compte au Roy, de ses Négotiations, depuis l’année 1656. jusqu’en 1661. Tome premier. Paryż 1681. 49–50. Wreszcie w kwietniu oficer służby szwedzkiej, Patrick Gordon, odnotował liczebność armii siedmiogrodzkiej następująco: 12–15 000 kawalerii, 5 000 piechoty mołdawskiej, 5 000 żołnierzy mieszanych i służby, 2 000 artylerii, 800 żołnierzy dworskich i 6 000 Kozaków ( przypuszczalnie nie widział pełnego kontyngentu tych ostatnich). Tagebuch des Generalen Patrick Gordon während seiner Kriegdienste unter den Schweden und Polen vom Jahre 1655 bis 1661, undseines Aufenthaltes in Rußland vom Jahre 1661 bis 1699. I. Bd. Veröff. MA Obolenski - MC Posselt. Moskwa 1849. 136.

Jan Wimmer:

Jana Wimmera:

Polens krig med Sverige 1655–1660 – en operativ översikt. In:

Polens krig med Sverige 1655–1660 – en operativ översikt. Ścięgno:

Arne Stade – Jan Wimmer

: Polens krig med Sverige 1655–1660. Krigshistoriska studier. (Carl X Gustaf-studier 5.)

: Polens krig med Sverige 1655–1660. Studiuje Krigshistoriska. (Carl X Gustaf-studier 5.)

II. Rákóczi György úgy gondolta, szívesen részesedne a svéd király léleg zetelállító sikereinek gyümölcseibõl – mint ahogy azon sem csodálkozhatunk, hogy X. Károly Gusztáv mindaddig nem különösebben reagált az erdélyi fe jedelem tapogatózá - saira, amíg neki nem volt szüksége a támogatásra. Ez a helyzet 1656 késõ tavaszára következett be. X. Károly Gusztávnak nemcsak lengyel királlyá nem sikerült magát választtatnia, de egyre nagyobb létszámú és szervezettségû ellenállással is szembe kellett néznie. Ennek haté- konyságát az is növelte, hogy János Kázmérnak sikerült Habsburg közvetítés- sel fegyverszünetet kötnie Moszkvával, így a Rzeczpospolita csatapain meg - szûnt a kétfrontos háború nyomasztó terhe. Ezzel szemben X. Károly Gusztáv- nak ugyan részben kényszer, részben pedig kecseg tetõ ajánlatok alkalmazásá- val sikerült szerzõdéssel magához kötnie Frigyes Vilmost, Brandenburg válasz- tófe jedelmét, de szembesülnie kellett azzal, hogy ere je nem lesz elég a meg hódí - tott területek meg tartására. Ezért küldte immáron szövetségi ajánlattal Er- délybe két diplomatá ját, Heinrich Coelestinus von Sternbachot és Gotthard Wellinget. A késõbbiekben a svéd uralkodó lengyelországi pozíció ja még tovább rom- lott. I. Alekszej orosz cár (1645–16767) 1656 nyarán támadást indított Svédor- szág livóniai birtokai ellen, s noha Károly Gusztáv és a háború leg nagyobb szabá- sú ütközetében, Varsó mellett gyõzedelmeskedett, folyamatosan szorult ki a Rzeczpospolita területérõl, többek között fel kellett adnia a lengyel fõvárost is.

II. György Rákóczi pomyślał, że chciałby mieć udział w owocach zapierających dech w piersiach sukcesów szwedzkiego króla – tak jak nie można się dziwić, że Gusztáv Károly X nie specjalnie reagował na sondowania siedmiogrodzkiego księcia, dopóki nie potrzebował wsparcia. Sytuacja ta miała miejsce późną wiosną 1656 roku. Gusztávowi Károly X nie tylko nie udało się zostać królem Polski, ale musiał też stawić czoła rosnącej liczebnie i zorganizowanej opozycji. Skuteczność tego powiększył również fakt, że Kázmérowi Jánosowi udało się za pośrednictwem Habsburgów zawrzeć rozejm z Moskwą, dzięki czemu ciężar wojny na dwóch frontach na polach bitew Rzeczypospolitej został zdjęty. Z drugiej strony Gusztávowi Károly X udało się zabezpieczyć Vilmos Frigyes, stolicę Brandenburgii, kontraktem, częściowo przymusem, a częściowo hojnymi ofertami, musiał jednak liczyć się z faktem, że jego siły nie wystarczą do podbite terytoria do utrzymania. Dlatego wysłał teraz dwóch swoich dyplomatów, Heinricha Coelestinusa von Sternbacha i Gottharda Wellinga, do Transylwanii z federalną ofertą. Później pozycja władcy szwedzkiego w Polsce uległa dalszemu pogorszeniu. Rosyjski car Aleksiej I (1645-16767) przypuścił latem 1656 roku atak na szwedzkie posiadłości inflanckie i choć zwyciężył w największej bitwie wojny z Gustawem Károly pod Warszawą, był nieustannie wypierany z terytorium Rzeczpospolitej, między innymi, musiał oddać także polską stolicę.

Nem csoda, hogy amikor a svéd király 1656 novemberében értesült II. Rákóczi György fe jedelem készségérõl a szövetség meg kötésére, igen lelkesen tudatta a hírt tanácsosaival és azonnal engedett a meg egyezést hátráltató kérdésekben is. A svéd–erdélyi tárgyalások folyamán mindvégig komoly problémát jelentet- tek a kommunikáció nehézségei, tudniillik hogy három hónapba tellett, amíg Er- délybõl a posta el ju tott a svéd király ke zeihez. Sternbach és Welling 1656. decem- ber 6-án úgy írták alá a radnóti szerzõdésként elhíresült dokumentumot, hogy több problémával kapcsolatban nem voltak tisztában uralkodó juk vég leges állás- pont jával: ezeket az egyezmény szövege további egyeztetésekre utalta. Minden- esetre a dokumentumban sikeresen tisztázott kérdések egy meg lehetõsen ambici- ózus tervet vázoltak fel, amelyben a Rzeczpospolita területeit felosztották volna a svéd király és az erdélyi fe jedelem között (bizonyos területeket juttatva Frigyes Vilmos brandenburgi választófe jedelemnek, illetve a litván protestánsok vezetõ je- ként ismert Bogus³aw Radziwi³³nak is). X. Károly Gusz táv emellett a lengyel ki- rályi cím használatát is átengedte volna II. Rákóczi Györgynek.

Nic dziwnego, że gdy król szwedzki został poinformowany w listopadzie 1656 r. II. O chęci zawarcia sojuszu przez księcia Györgya Rakoczego bardzo entuzjastycznie przekazał tę wiadomość swoim doradcom i od razu ustąpił w kwestiach utrudniających porozumienie. Podczas negocjacji szwedzko-siedmiogrodzkich przez cały czas poważnym problemem były trudności komunikacyjne, a mianowicie to, że poczta z Siedmiogrodu dotarła do rąk szwedzkiego króla dopiero po trzech miesiącach. 6 grudnia 1656 r. Sternbach i Welling podpisali dokument zwany traktatem z Radnot, nie znając ostatecznego stanowiska ich władcy w kilku kwestiach: tekst umowy odnosił się do nich do dalszych negocjacji. W każdym razie kwestie pomyślnie wyjaśnione w dokumencie nakreśliły możliwie ambitny plan podziału ziem Rzeczypospolitej między króla szwedzkiego i księcia siedmiogrodzkiego (oddanie części terytoriów elektorowi brandenburskiemu Frigyesowi Vilmosowi i przywódca protestantów litewskich znany też jako Bogusław Radziwiłł). Károly X. Gusz táv zezwoliłby również na użycie polskiego tytułu królewskiego do II. Do György Rakoczego.

1052

KÁRMÁN GÁ BORStockholm 1973. 337–339.;

KÁRMÁN GÁ BORStokholm 1973. 337-339.;

Robert I. Frost:

Robert I. Mróz:

After the Deluge. Poland–Lithuania and the SecondNothern War, 1655–1660. Cambrid ge 1993. 46–47.;

Po potopie. Polska – Litwa i druga wojna północna, 1655–1660 . Cambridge 1993. 46–47.;

Peter Englund:

Den oövervinnerlige. Om densvenska stormaktstiden och en man i dess mitt. Stockholm 2000. 190–195.;

Liga zwycięzców. Om densvenska stormaktstiden och en man i dess mitt. Sztokholm 2000. 190–195.;

Andrej Kotljarchuk:

Andriej Kotljarczuk:

Inthe Shadows of Poland and Russia: The Grand Duchy of Lithuania and Sweden in the EuropeanCrisis of the mid-17

W cieniu Polski i Rosji: Wielkie Księstwo Litewskie i Szwecja w kryzysie europejskim połowy XVII wieku

Century. (Södertörn Doctoral Dissertations 4.) Huddinge 2006. 91–183.;

Wiek. (Rozprawy doktorskie Södertörn 4.) Huddinge 2006. 91–183 .;

GebeiS.:

Gebei S.:

II. Rákóczi György külpolitiká ja i. m. 79–87.;

II. Polityka zagraniczna Györgya Rakoczego i. M. 79–87;

Kármán G.:

Erdélyi külpolitika i. m. 303–310.

Polityka zagraniczna Transylwanii I. M. 303–310.

Wimmer, J.:

Polens krig i. m. 353–375.;

Polski krig i. M. 353–375;

Frost, R. I.:

Mróz, RI:

After the Deluge i. m. 53–70.;

Po potopie I. M. 53–70;

Englund, P.:

Anglund, P.:

Den oövervinnerlige i. m. 317–438.;

Den oovervinnerlige i. M. 317–438;

Gebei S.:

II. Rákóczi György külpolitiká ja i. m. 90–119.;

II. Polityka zagraniczna Györgya Rakoczego i. M. 90–119;

Kár-mán G.:

Erdélyi külpolitika i. m. 312–325.

Polityka zagraniczna Transylwanii I. M. 312–325.

A radnóti szerzõdés szövegének kiadása: EÉKH II. 190–196. A szerzõdéshez vezetõ tárgyalá - so kat egy korábbi írásomban részletesen rekonst ruáltam:

Publikacja tekstu umowy Radnót: EÉKH II. 190–196. Szczegółowo zrekonstruowałem negocjacje prowadzące do zawarcia umowy w poprzednim artykule:

Kármán G.:

Erdélyi külpolitika i. m. 326–

Polityka zagraniczna Transylwanii I. M. 326–

A hadait meg indító erdélyi fe jedelem azonban nemcsak a sa ját és szövetsé - gesei katonai ere jében bízott, hanem abban is, hogy sikert arat ott, ahol X. Károly Gusztáv már 1656 ele jére kudarcot vallott: elfogadható politikai meg oldást tud kínálni a Rzeczpospolita válságára, és felsorakoztat ja maga mellett a Len- gyel–Litván Unió befolyásos személyiségeit. Biztató elõ jelnek tarthatta, hogy a kálvinista és sociniánus eliten kívül — akik hagyományosan támogató jukként tekintettek a Rákóczi-családra, ám egyre inkább jelentõségüket veszítették a Rzeczpospolita politikai életében — 1655–1656 során több katolikus lengyel fõúr is meg kereste az ajánlattal, hogy királyt csinál belõle. Sõt, Stanis³aw Potocki koronahetman és Jerzy Lubomirski, a korona nagymarsallja mellett 1656 tava- szán magától János Kázmér királytól is érkezett olyan követ, aki a fe jedelem tá- mogatásáért cserébe szintén tett egy bizonytalan ajánlatot a lengyel királyi cím meg adására.

Rozpoczynający wojny książę siedmiogrodzki ufał jednak nie tylko sile militarnej własnej i sojuszników, ale także temu, że odniesie sukces tam, gdzie Gusztáv Károly X poniósł już porażkę na początku 1656 roku: Rzeczpospolita mogła zaoferować akceptowalnego rozwiązania politycznego, kryzysu, a obok niego wymienia wpływowe osobistości Unii Polsko-Litewskiej. Mógł uznać to za budujący znak, że oprócz elity kalwińskiej i socyńskiej, która tradycyjnie uważała Rakoczych za zwolenników, ale coraz bardziej traciła na znaczeniu w życiu politycznym Rzeczypospolitej, w latach 1655-1656 pojawiło się kilku katolickich polskich książęta zwrócili się do niego z propozycją uczynienia go królem od wewnątrz. Oprócz hetmana koronnego Stanisława Potockiego i marszałka wielkiego koronnego Jerzego Lubomirskiego wiosną 1656 r. przybył także poseł samego króla Kazmera Jánosa, który również złożył niepewną propozycję nadania polskiego tytułu królewskiego w zamian za poparcie księcia.

Nem véletlen, hogy Rákóczi György a hadainak meg indítását hírül adó manifesztumban igyekezett minél semlegesebben fogalmazni — így nem a protestáns felekezetûek jogai, hanem általában a lelkiisme reti szabadság védel- mérõl beszélt —, és kizárólag a lengyelek meg hívását emlegette, még csak nem is utalva arra a nem elhanyagolható tényre, hogy X. Károly Gusztáv szövetségese- ként lé pett a Rzeczpospolita föld jére.

To nie przypadek, że György Rákóczi starał się być jak najbardziej neutralny w manifeście zapowiadającym wystrzelenie swoich wojsk — nie mówił więc o prawach protestantów, ale o ochronie wolności sumienia w ogóle — i wspomniał jedynie o zaproszenie Polaków, nawet o tym nie wspominając, na nie bez znaczenia fakt, że Károly X, jako sojusznik Gusztáva, wkroczył na ziemię Rzeczypospolitej.

Hasonlóképpen járt el a Wesselényi Fe- renc nádorhoz írott le velében is, és követe Mednyánszky Jónás ugyanígy in for- málta Bécsben a Habsburg udvart képviselõ Johann Weikhard von Auersperg herceget, a császári fõudvarmester és a Titkos Tanács elnökét (1655–1657).

W ten sam sposób postąpił w swoim liście do palatyna Ferenca Wesselényiego, a jego wysłannik Jónás Mednyánszky poinformował księcia Johanna Weikharda von Auersperga, przedstawiciela dworu habsburskiego, cesarskiego mistrza dworu i przewodniczącego Tajnej Rady (1655–1657 ) w ten sam sposób w Wiedniu.

A svéd szövetséget azonban még egy hónapig sem sikerült eltitkolni. Jerzy Lubomirski emberei elfog ták Sternbach és Welling királyuknak küldött jelenté- sét, és a koronahetman az összes érdekelt ha talmat azon nal ér tesítet te a fej le- ményekrõl.

Jednak szwedzkie stowarzyszenie nie ukrywało się nawet przez miesiąc. Ludzie Jerzego Lubomirskiego przechwycili meldunek wysłany przez Sternbacha i Wellinga do ich króla, a hetman koronny poinformował wszystkich zainteresowanych o rozwoju sytuacji.

Az erdélyi fe jedelemnek pedig már a had járat elsõ hónap jában szembesülnie kellett azzal, hogy a lengyel támogatással kapcsolatos várakozá- sai nem tel jesülnek: a várt mág nások, Koniecpolski, Wiœniowiecki, Sapieha és mások serege helyett csak egy egészen kis kontingens csatlakozott hozzá

W pierwszym miesiącu kampanii książę siedmiogrodzki musiał liczyć się z tym, że jego oczekiwania co do polskiego poparcia nie zostaną spełnione: zamiast oczekiwanej armii magnackiej Koniecpolskiego, Wiśniowieckiego, Sapiehy i innych dołączył bardzo niewielki kontyngent jego.

AZ 1657. ÉVI LENGYELORSZÁ GI HAD JÁ RAT DIPLOMÁ CI AI HÁTTERE

TŁO DYPLOMATYCZNE WOJNY POLSKIEJ 1657 ROKU

1053

346., vö. még

346., zob. już

Szilágyi S.:

II. Rákóczi György i. m. 156–170.;

II. György Rakoczi i. M. 156–170;

Gebei S.:

II. Rákóczi György erdélyi fe je- de lem i. m. 166–173.;

II. György Rákóczi, wódz Transylwanii i. M. 166-173;

Uõ:

UO:

II. Rákóczi György szerepe a Rzeczpospolita felosztási kísérletében (1656– 1657). Századok 134. (2000) 801–848., fõként 820–835.

II. Rola György Rakoczego w próbie podziału Rzeczpospolitej (1656-1657). Wieki 134. (2000) 801–848, głównie 820–835.

Gebei S.:

II. Rákóczi György külpolitiká ja i. m. 99–102.;

II. Polityka zagraniczna Györgya Rakoczego i. M. 99–102;

Kármán G.:

Erdélyi külpolitika i. m. 316–318., 328–329., 337–338.

Polityka zagraniczna Transylwanii I. M. 316-318, 328-329, 337-338.

II. Rá kóczi György ma ni fesztuma (Kolozsmonostor, 1656. dec. 31.). EÉKH II. 129. A len gyel- országi had járat legitimáció járól l.

II. György Rá kóczi ma ni szata (Kolozsmonostor, 31 grudnia 1656). EEKH II. 129. Na temat zasadności kampanii polskiej zob

Kármán Gábor:

Gábor Kármán:

Bellum iustum

-érvelések II. Rákóczi György há- ború iban. Szá zadok 140. (2006). 939–971., itt 949–954.;

-argumenty II. György Rakoczi w czasie wojny. Wieki 140. (2006). 939-971, tu 949-954;

Uõ:

UO:

Erdélyi külpolitika i. m. 372–378.

Polityka zagraniczna Transylwanii I. M. 372–378.

II. Rákóczi György le vele Wesselé nyi Fe renc nek (Szinyérváralja, 1657. jan. 11.). MOL A 98, fol. 1145.; Protocollum Mednyánszky Jónás fogadá sáról Auerspergnél (1657. jan. 31.): Erdé lyi or- szág gyûlési emlékek történeti bevezetésekkel. XI. 1649–1658. Szerk. Szilágyi Sándor. Bp. 1886. (a to- vábbiakban EOE XI.) 249.; Mednyánszky felter jesztése III. Ferdinándnak (dátum nélkül), melléklet Schweder Dietrich Kleihe X. Károly Gusztávnak írt jelentéséhez (Bécs, 1657. jan. 21/31.): RA Ger- manica vol. 283. L. még II. Rákó czi György instruk ci ó ját Mednyánszkynak (Szamosújvár, 1657. jan. 6.). Monvmenta Hungarica az-az Magyar em lé keze tes irások. Szerk. Rumy Károly György. Pest 1817

II. György Rákóczi z nim do Renc Wesselé nyi (Szynyérváralja, 11 stycznia 1657). MOL A 98, fol. 1145.; Protokół w sprawie przyjęcia Jónása Mednyánszky'ego w Auersperg (31 stycznia 1657): Wspomnienia zgromadzeń siedmiogrodzkich ze wstępami historycznymi. XI. 1649-1658. wyd. Sándor Szilágyi. Bp 1886. (dalej EOE XI.) 249.; Rozprzestrzenianie się Mednyánszky'ego III. do Ferdynanda (bez daty), aneks do raportu Schwedera Dietricha Kleihe do Gusztáva Károly X (Wiedeń, 21/31 I, 1657): RA Germanica t. 283. L. nawet II. Instrukcja György Rákóczi do Mednyánszky (Szamosújvár, 6 stycznia 1657). Monvmenta Hungarica to węgierskie wspomnienia. wyd. György Károly Rumy. Szkodnik 1817

. I. köt. 263–267.

. tom I 263–267.

A magyar nádor is innen értesült róla, l. Wesselényi Ferenc levelét III. Ferdinándnak (Mu- rány, 1657. jan. 6.). MOL A 21, Magyar Kancelláriai Levéltár, Magyar Királyi Kancellária regisztra- túrája, Litterae palatinorum 2. cs. Nr. 542.

Stąd dowiedział się o tym wojewoda węgierski, l. List Ferenca Wesselényiego III. do Ferdynanda (Murány, 6 stycznia 1657). MOL A 21, Archiwum Kancelarii Węgierskiej, Rejestr Kancelarii Królewskiej Węgier, Litterae palatinorum 2. cs. nr 542.

Lubomirski nála tartózkodó követe, Micha³ Stanis³awski vezetése alatt.

Pod przywództwem przebywającego u niego emisariusza Lubomirskiego Michała Stanisławskiego.

A leg -nagyobb csalódást viszont éppen Potocki koronahetman okozta a fe jedelemnek, aki tagadta, hogy meg hívta volna Rákóczit a lengyel trónra, sa ját kiáltványá- ban cáfolta az erdélyi uralkodó manifesztumának állításait és ellenséges maga- tartást tanúsított.

Jednak hetman koronny Potocki sprawił księciu największe rozczarowanie, który zaprzeczył jakoby zaprosił Rakoczego na tron polski, we własnym manifeście obalił twierdzenia władcy siedmiogrodzkiego i wykazał się wrogością.

A manifesztum — amelynek ter jesztését a lengyelek min- den eszközzel akadályozták — így nem gyakorolt nagy hatást, inkább csak fe- szültséget okozott Rákóczi és szövetségesei között: az õt a had járatra elkísérõ Sternbach tiltakozott annak meg fogalmazása és a svédek említésének mellõzé - se miatt.

Manifest, którego rozpowszechnieniu Polacy wszelkimi sposobami uniemożliwiali, nie odniósł więc większego wrażenia, wywołał raczej napięcie między Rakoczym a jego sojusznikami: Sternbach, który towarzyszył mu w kampanii, zaprotestował z powodu jego treści i pominięcie wzmianki o Szwedach.

A hódítás logiká ja azt követelte volna meg, hogy II. Rákóczi György elfog - lal ja a máramarosi határhoz leg közelebb esõ Rusz vajdaság nagyobb városait, Lemberget, Sambort és Przemyœlt, és ezzel biztosítsa magának az összeköt te- tést hátországával, de erre az idõ sürgetése miatt nem került sor: a fe jedelem meg elégedett a városok semlegességi nyilatkozatával.

Logika podboju wymagałaby, aby II. György Rakoczi zdobył większe miasta województwa ruskiego położone najbliżej granicy Marámaros, Lwów, Sambor i Przemyśl, zapewniając w ten sposób połączenie z zapleczem, co jednak nie nastąpiło ze względu na pilność czasu: książę zadowalał się wraz z deklaracją neutralności miast.

Már a radnóti szer zõ dés„félkész” formában való alá írását is az motiválta ugyan is, hogy a len gyel csa pa- tok által körülzárt Krakkó felmentéséhez szükség volt Rákóczi minél gyorsabb beavatkozására. Az erdélyi csapatok érkezésének hírére ugyan Jerzy Lubo- mirski elvonult a város falai alól, ám a fe jedelem elsõ hadicél ja tovább ra is az volt, hogy sa ját helyõrség ét helyezze a volt fõvárosba.

Fakt, że interwencja Rakoczego była potrzebna do jak najszybszego wyzwolenia otoczonego wojskami polskimi Krakowa, był też powodem podpisania traktatu radnóckiego w „niedokończonej” formie. Na wieść o wkroczeniu wojsk siedmiogrodzkich Jerzy Lubomirski wycofał się z murów miasta, ale pierwszym celem militarnym księcia nadal było umieszczenie własnego garnizonu w dawnej stolicy.

Azáltal, hogy élt ezzel a radnóti tárgyalások során több lépcsõben meg szerzett jogával, kardcsapás nél- kül juthatott nagy presztízsnyereség hez – ami egyáltalán nem volt elhanyagol- ható szempont, ha arra gondolunk, hogy a Portán nemsokára be kellett jelente- nie lengyelországi akció ját és a retorziók elkerüléséhez gyors sikerek felmuta- tására volt szüksége. II. Rákóczi György végül március végén érkezett el Krakkóhoz és ünnepé- lyes keretek között vette át a város kulcsait annak parancsnokától, a svéd szol- 1054

Korzystając z tego prawa, nabytego na kilku etapach negocjacji w Radnót, mógł bez ciosu miecza zyskać spory prestiż – co wcale nie było bez znaczenia, jeśli weźmiemy pod uwagę, że Portán wkrótce musiał ogłosić swojej akcji w Polsce i aby uniknąć riposty, musiał wykazać się szybkimi sukcesami. II. György Rákóczi dotarł wreszcie do Krakowa pod koniec marca i odebrał klucze do miasta od jego dowódcy, sołtysa szwedzkiego 1054.

KÁRMÁN GÁ BOR

WINO KÁRMÁN GÁ

A fe jedelem várakozásairól l. levelét Lorántffy Zsuzsannának (Sztrij, 1657. febr. 3.). A két Rákóczy György családi le vele zése. (Monumenta Hungariae Historica I.: Diplomataria XXIV.) Szerk. Szilágyi Sándor. Bp. 1875. (a to vábbiakban MHHD XXIV.) 512.

O oczekiwaniach szefa l. list do Zsuzsanny Lorántffy (Strij, 3 II 1657). Akta rodzinne dwóch György Rakoczych. (Monumenta Hungariae Historica I.: Diplomataria XXIV.) Wyd. Sándor Szilágyi. Bp 1875. (dalej MHHD XXIV.) 512.

Sternbach levele X. Károly Gusztáv hoz (Jaros³aw és Przemyœl között, 1657. febr. 12/22.). EÉKH II. 272.;

List Sternbacha do Gusztáva Károly X (między Jarosławiem a Przemyślem, 12/22 II 1657). EEKH II. 272.;

Schmidt Vilmos:

Vilmos Schmidt:

II. Rákóczi György Lengyelország ban 1657 egykorú lengyel források után. In: Az Er délyi Muzeum-Egylet évkönyvei III. (1864–1865). Szerk. Brassai Sámuel. Kolozsvár 1866. 101–109., itt 105.;

II. György Rakoczego w Polsce w 1657 roku według współczesnych źródeł polskich. W: Roczniki Er délyi Muzeum-Egylet III. (1864–1865). wyd. Sámuel Brassai. Cluj 1866. 101–109, tu 105;

Gebei S.:

II. Rákóczi György külpolitiká ja i. m. 147–149.

II. Polityka zagraniczna Györgya Rakoczego i. M. 147–149.

Sternbach le vele X. Kár oly Gusz táv hoz (Szamosújvár, 1656. dec. 27./1657. jan. 6.). EÉKH II:260. Pálfalvai János szepesi prépost arról informálta Lippay György esztergomi érseket, hogy „akik publicálni kezdet ték a manifestumát [ti. Rákóczi nak], azokot meg ragadták a lengyelek, kit fel akasz- tottak közülek, s kit tömlöcre szántak.” Prímási Levéltár, Esztergom; Archivum Saeculare, Acta Radicalia (a továbbiakban PL AS Act. Rad.) Classis X. Nr. 196. 1657. jan.–jún. p. 49. A korabeli forrá- sokat (a kiadottakat is) itt és a to vábbiakban a jobb olvashatóság érdekében nor ma lizált átírásban idézem.

Sternbach przywiózł go do Kár X. oly Gusz táv (Szamosújvár, 27 grudnia 1656/6 stycznia 1657). EEKH II:260. Szepes rektor János Pálfalvai poinformował abp György Lippay z Esztergom, że „ci, którzy zaczęli publikować jego manifest [tj. do Rakoczego], tych zabrali Polacy, niektórych powieszono, a niektórych przeznaczono do lochu”. Archiwa Primási, Esztergom; Archivum Saeculare, Acta Radicalia (dalej PL AS Act. Rad.) Classis X. Nr 196. 1657. styczeń-czerwiec. P. 49. Cytuję tu i dalej źródła współczesne (w tym opublikowane) w transkrypcji znormalizowanej dla lepszej czytelności.

Sternbach le vele X. Károly Gusz távhoz (Sztrij, 1657. febr. 3/13.). EÉKH II. 268. Premyœl meg egyezése a fe jedelemmel:

Sternbach z nim do Károly X. Gusz táv (Strij, 3/13 lutego 1657). EEKH II. 268. Zgodność premyœla z produktem głównym:

Szádeczky

Szadeczky

La jos:

Egy adat az 1657-iki lengyel had járat történetéhez. Történelmi Tár (1881) 200–202.; Lemberg semlegességi nyilatkozatáról l.

Dane do dziejów kampanii polskiej 1657 r. Archiwa historyczne (1881) 200–202; O deklaracji neutralności Lwowa l.

Schmidt V.:

V. Schmidta:

II. RákócziGyörgy i. m. 102–105.

II. György Rakoczi i. M. 102–105.

A svéd követeket Paul Würtz krakkói várnagy értesítette a helyzet sürgõsségérõl, l. Stern- bach és Welling levelét X. Károly Gusz táv hoz (Gyu la fe hérvár, 1656. nov. 30./dec. 10.). EÉKH II. 196–202.; Krakkó ostromának feladásáról Johann Christoph von Fragstein levele III. Ferdinándnak (Kalisz, 1657. febr. 26.). Österreichisches Staatsarchiv, Wien; Haus-, Hof- und Staatsarchiv (a to váb-biak ban HHStA), Staatenabteilungen Polen Kt. 69. Konv. 1657 Februar fol. 99r.

Posłowie szwedzcy zostali poinformowani przez burmistrza Krakowa Paula Würtza o pilności sytuacji l. List Sternbacha i Wellinga przynosi X. Károly Gusz táv (Gyu la fe Hérvár, 30 listopada/10 grudnia 1656). EEKH II. 196–202; List Johanna Christopha von Fragsteina o rezygnacji z oblężenia Krakowa III. do Ferdynanda (Kalisz, 26 II 1657). Austriackie Archiwa Państwowe, Wiedeń; Haus-, Hof- und Staatsarchiv (zwany dalej HHStA), Staatenabteilungen Polen Kt. 69. konw. 1657 luty fol. 99 r.

gálatban álló Paul Würtztõl.

od niespokojnego Paula Würtza.

A következõ lépést illetõen azonban némileg ta- nácstalannak mutatkozott: a városban tartott haditanács svéd résztvevõi, Würtz és Sternbach ál tal javasolt meg oldást, hogy azonnal fog jon Lubomirski csapatainak üldözésébe, mindenesetre elvetette, így a koronahetman egyesít- hette seregét Stefan Czarniecki hadával.

Był jednak nieco niezdecydowany co do następnego kroku: szwedzcy uczestnicy narady wojennej odbywającej się w mieście, Würtz i Sternbach, zaproponowali rozwiązanie, że natychmiast wyruszy w pościg za wojskami Lubomirskiego, ale on i tak je odrzucił, więc korona hetman mógł połączyć swoją armię z armią Stefana Czarnieckiego.

A határozott katonai fellépés elma- radásának okát valószínûleg nemcsak a fe jedelem katonai kérdésekben való ta- pasztalatlanságával indokolhat juk — tudniillik az 1655. évi igen rövid, havasal- földi had járaton kívül Rákóczi soha korábban nem került „éles helyzetbe” —, ezt a sereg fõparancsnoki tisztét ellátó Kemény János rutin ja ellensúlyozhatta vol na. Leg alább ilyen fontos sze repet játsz hatott az is, hogy a fe jedelem még mindig nem akarta feladni a fikciót, amely szerint személye politikai meg oldást jelenthetne a Rzeczpospolita válságára – ennek esélyeit viszont egy nyíltan a lengyel korona fõméltóságai ellen irányuló támadó hadmozdulat erõtel jesen rontotta volna. A patthelyzetbõl a feleket a svéd király érkezése mozdította ki. X. Károly Gusztáv február közepén, a poroszországi Marienburgban értesült a radnóti szerzõdés meg kötésérõl, de a Danzigban francia közvetítéssel folytatott béke- tárgyalásokat egész ad dig nem füg gesz tette fel, amíg el nem érte a hír, hogy Rá- kóczi hadai a Rzeczpospolita területére léptek.

Przyczynę braku zdecydowanych działań zbrojnych można prawdopodobnie tłumaczyć nie tylko brakiem doświadczenia księcia w sprawach wojskowych — to znaczy poza bardzo krótką kampanią w górach w 1655 r. Rakoczy nigdy wcześniej nie był w „ostrej sytuacji” — armii rutyna Jánosa Kemény'ego, który pełnił funkcję naczelnego wodza, mogła temu przeciwdziałać. Co najmniej równie ważną rolę odegrał fakt, że książę nadal nie chciał porzucić fikcji, wedle której jego osoba mogła stanowić polityczne rozwiązanie kryzysu Rzeczpospolitej – szanse na to były natomiast zredukowane przez otwarty atak na główne godności korony polskiej

Erre március második felében került sor: a svéd király a hír hallatán újra komoly lehetõséget látott arra, hogy katonai sikerekkel támassza alá területi követeléseit, és azonnal meg indult dél felé 7000 fõs seregével, amelybõl 3000 katona Brandenburg ból érkezett, Georg Friedrich von Waldeck gróf vezetése alatt.

Miało to miejsce w drugiej połowie marca: król szwedzki na wieść o tym ponownie dostrzegł poważną okazję do poparcia swoich roszczeń terytorialnych sukcesami militarnymi i natychmiast wyruszył na południe ze swoją 7-tysięczną armią, z czego 3000 żołnierzy pochodziło z Brandenburgii, na czele której stanął hrabia Georg Friedrich von Waldeck pod.

A két uralkodó ünnepélyes találko-

Uroczyste spotkanie obu władców

AZ 1657. ÉVI LENGYELORSZÁ GI HAD JÁ RAT DIPLOMÁ CI AI HÁTTERE

TŁO DYPLOMATYCZNE WOJNY POLSKIEJ 1657 ROKU

1055

II. Rákóczi György levele Lorántffy Zsuzsannának (Krakkó, 1657. márc. 29.). MHHD XXIV. 515.; Hugues de Terlon — aki információit valószínûleg Würtztõl szerezte — emlékirataiban hossza- san ismerteti a bevonulás alkal mával feltûnõ bal jóslatú jeleket: az idõ a leg ragyogóbb napsütésbõl hirtelen hideg re fordult, Rákóczi lába pedig, miközben leszállt lováról, beleakadt a kengyelbe és a fe- jedelem a hátára esett.

II. List Györgya Rakoczego do Zsuzsanny Lorántffy (Kraków, 29 III 1657). MHHD XXIV. 515.; W swoich wspomnieniach Hugues de Terlon — który prawdopodobnie czerpał informacje od Würtza — szczegółowo opisuje złowieszcze znaki, które pojawiły się podczas marszu: pogoda nagle zmieniła się z najjaśniejszego słońca na zimne, a stopa Rakoczego, zsiadając z konia, zaplątał się w strzemię i upadł na plecy.

Terlon, H:

Terlon, H.:

Memoires i. m. 43.; Az utóbbi inci densrõl beszámol

Wspomnienia I. M. 43.; Opowiada o tym ostatnim zdarzeniu

Bethlen János

Johna Bethlena

is: Erdély története 1629–1673. Ford. P. Vásárhelyi Judit, szerk. Jankovics József. Bp. 1993. 29.

także: Historia Siedmiogrodu 1629–1673. Bród. Judit P. Vásárhelyi, redaktor. József Jankovics. Bp 29. 1993.

Terlon beszámoló ja szerint ezt az erdélyi sereg fõparancsnoka, Kemény János is ellenezte:

Według relacji Terlona, naczelny dowódca armii siedmiogrodzkiej János Kemény również sprzeciwił się temu:

Terlon, H.:

Memoires i. m. 45–48. A Rzeczpospolita két kis-lengyelországi seregének egyesítésérõl l.

Wspomnienia I. M. 45–48. O zjednoczeniu obu armii Rzeczypospolitej w Małopolsce l.

Wimmer, J.:

Polens krig i. m. 378.

Polski krig i. M. 378.

A svéd király egész pontosan meg üzente lengyel tárgyalópartnereinek, hogy az erdélyiek és a kozákok kizárásával a továbbiakban nem folytathat ja a tárgyalásokat, l. a francia közvetítõ, Antoine de Lumbres levelét a Francia Koronának (Danzig, 1657. márc. 16.). Recueil de documents con- cernant l’histoire des pays Roumains tirés des archives de France XVI-e et XVII-e si

Król szwedzki dokładnie poinformował swoich polskich negocjatorów, że nie może już kontynuować rokowań z wyłączeniem Siedmiogrodu i Kozaków, l. list francuskiego mediatora Antoine de Lumbres do Korony Francuskiej (Danzig, 16 III 1657). Recueil de Documents Concernant l’histoire des pays Roumains tyrés des archives de France XVI-e et XVII-e si

èc

itp

les. Ed. IoanHudiþã. Iaºi 1929. 113–114. A tár gyalá sokról l. még

zasadzka Ed. IoanHudiþã. Iaşi 1929. 113–114. O wielu skandalach l. już

Pufendorf, S.:

Pufendorf S.:

De rebus i. m. 249–251. [IV. 6]. A radnóti szerzõdés hírének meg érkezésérõl l. X. Károly Gusztáv leveleit II. Rákóczi Györgynek, illetve Sternbachnak (Marienburg, 1657. febr. 9.[/19.]). EÉKH II. 269–270., ill. RA RR vol. 310. fol. 262v–263r. Az idõpontokat mindenhol a Gregorián-naptár szerint közlöm, ahol az eredeti forrás a Juli- án-datálást használ ja, a késõbbi dátumot kapcsos záró jelben tüntetem fel.

De rebus I. M. 249–251. [ŁUK. 6]. Na wieść o traktacie Radnót l. Listy Gusztáva Károly'ego X II. György Rákóczi i Sternbach (Marienburg, 9[/19] lutego 1657). EEKH II. 269-270, odpowiednio RA RR cz. 310. fol. 262v–263r. Daty podaję według kalendarza gregoriańskiego wszędzie tam, gdzie w pierwotnym źródle użyto daty juliańskiej, w nawiasach podaję datę późniejszą.

Rákóczi meg érkezésének hírét X. Károly Gusztáv március 19-én osztotta meg Frigyes Vil- mossal. Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin-Dahlem (a továbbiakban GStA PK); I. Hauptabteilung Geheimer Rat Rep. 11. Auswärtige Beziehungen: Akten Nr. 10168. fol. 12. Seregé- nek indulásáról l. II. Rá kóczi György nek írott le ve lét (Thorn, 1657. márc. 13.[/23.]). RA RR vol. 311. fol. 598–599. A király hadicél jairól: Waldeck jelentése Frigyes Vilmos brandenburgi választónak (¯ychlin melletti tábor, 1657. márc. 28.[/ápr. 7.]). Urkunden und Actenstücke zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg. VIII. Bd. Politische Verhandlungen. V. Bd. Hrsg.Bernhard Erdmannsdörffer. Berlin 1884. 162–163. A hadsereg lét számáról

Gusztáv Károly X. podzielił się wiadomością o przybyciu Rakoczego do Vilmosa Frigyesa 19 marca. Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin-Dahlem (dalej GStA PK); I. Hauptabteilung Geheimer Rat Rep. 11. Auswärtige Beziehungen: Akten Nr. 10168. fol. 12. O odejściu jego armii, l. II. Akt został spisany do György Rá kóczi (Thorn, 13 marca [/23], 1657). RA RR cz. 311. fol. 598–599. O celach wojennych króla: meldunek Waldecka do Frigyesa Vilmosa elektora brandenburskiego (obóz pod ¯ychlinem, 28 III 1657 [/7 IV]). Urkunden und Aktenstücke zur Geschichte des Elector Friedrich Wilhelm von Brandenburg. VIII. Bd Politische Verhandlungen. V. Bd. Hrsg. Bernhard Erdmannsdörffer. Berlin 1884. 162–163. O istnieniu armii

Wimmer, J.:

Polens krig i.m. 378. A királlyal együtt uta zó Terlon is 6–7000 fõs sereg rõl ír.

Polens krig im. 378. Terlon, który podróżował z królem, również pisze o armii liczącej 6-7 tysięcy ludzi.

Terlon, H.:

Memoires i. m. 53–54.

Wspomnienia I. M. 53–54.

zására 1657. április 11-én került sor: II. Rákóczi György Modliborzyce melletti tábo rában kereste fel a svéd királyt, és X. Károly Gusz táv hat nappal késõbb Æmielównál viszonozta a gesztust.

miało miejsce 11 kwietnia 1657: II. György Rákóczi odwiedził szwedzkiego króla w obozie pod Modliborzycami, a Gusz Károly X odwzajemnił ten gest sześć dni później pod Æmielowem.

A két ceremónia közötti idõszakban a további tervek egyeztetésére is sor került. X. Károly Gusztáv tisztában lehetett az erdélyi fe jedelem szándékainak ambivalens voltával, mert — leg alábbis a nála tartózkodó francia követ, Hugues de Terlon báró beszámoló ja szerint — egy haditanács alkalmával nyíl - tan rákérdezett, hogy II. Rákóczi György a lengyel nemesek meg gyõzésével akar-e próbálkozni királlyá választása érdekében vagy inkább a fegyverekhez nyúlna; az utóbbi esetre pedig felajánlotta támogatását. Az erdélyi fe jedelem erre Terlon szerint ki jelentette, hogy nincs szüksége a lengyel fõrendekkel való levelezésre, és úgy vélte, erõszakkal való kényszerítésük nagyobb dicsõséget hozhat neki. Bár a francia báró nem volt jelen a konferencián, információ ja Rá- kóczi határozott állásfog lalásáról hitelesnek tûnik, hiszen a következõ hadmoz- dulatok pontosan ezt célozták: a lengyel erõk ütközetre kényszerítését és ezál- tal mielõbbi döntés kierõszakolását. Ennek jegyében a két uralkodó úgy határo- zott, hogy az egyesített sereg Breszt-Litovszk irányában indul el. A Bug és a Muhavec összefolyásánál épült erõdítmény kulcsfontosságú stratégiai helyen volt, birtoklása meg nyitotta volna az utat Litvánia, Mazóvia és Ukrajna felé – ráadásul, mivel a Rzeczpospolita azon kevés területei közé tartozott, amelyek az addigi háború során érintetlenül maradtak, a seregek élelmezése szempont- jából is kedvezõ választásnak tûnt.

W okresie między dwiema ceremoniami negocjowano dalsze plany. Gusztáv Károly X musiał zdawać sobie sprawę z ambiwalencji intencji księcia siedmiogrodzkiego, gdyż — przynajmniej według relacji przebywającego u niego ambasadora Francji, barona Huguesa de Terlona — otwarcie zapytał podczas narady wojennej, czy II. Czy György Rakoczi chce spróbować pozyskać polską szlachtę, aby zostać wybranym na króla, czy raczej chwycić za broń? i zaoferował swoje poparcie dla tej ostatniej sprawy. Według Terlona książę siedmiogrodzki oświadczył, że nie potrzebuje korespondować z polskimi generałami i wierzył, że sforsowanie ich siłą przyniesie mu większą chwałę. Chociaż baron francuski nie był obecny na konferencji, jego informacje o stanowczym stanowisku Rakoczego wydają się autentyczne, gdyż właśnie temu miały służyć następujące operacje: zmusić polskie wojska do walki i tym samym jak najszybciej wymusić decyzję. W związku z tym obaj władcy zdecydowali, że zjednoczona armia wyruszy w kierunku Brześcia Litewskiego. Twierdza zbudowana u zbiegu Bugu i Muhawca znajdowała się w strategicznym miejscu, jej posiadanie otworzyłoby drogę na Litwę, Mazowsze i Ukrainę – zresztą jako jeden z nielicznych obszarów Rzeczpospolitej, który pozostał nietknięty w czasie wojny wojny do tego momentu, brano pod uwagę żywność dla armii – wydawało się to już dobrym wyborem.

A hadicélok ki jelölése mellett a seregek zawichosti pihenõ je alatt a két ural - kodónak arra is lehetõsége adódott, hogy közös vállalkozásuk diplomáciai hátteré- nek meg erõsítése érdekében is tegyenek valamit. Bár Károly Gusztáv — Rákóczi György több szöri sürgetésének eleget téve — már 1656 õszén meg bízott egy kö- vetet a Fényes Porta felkeresésével, Claes R

Poza wyznaczeniem celów wojennych, podczas reszty armii w Zawichosti, obaj władcy mieli też okazję zrobić coś dla wzmocnienia dyplomatycznego zaplecza ich wspólnego przedsięwzięcia. Choć Gusztáv Károly — w odpowiedzi na wielokrotne namowy Györgya Rakoczego — już jesienią 1656 roku zlecił poselstwo z Fényes Porta

lamb csak hónapokkal késõbb in- dult út nak és ekkor a király már rég óta nem hallott róla hírt. Hogy szövetsége - sét biztosítsa jóindulatáról, a svéd uralkodó egy újabb követet, az Ukrajnából ép- pen csak visszaérkezett Gotthard Wellinget is Konstantinápolyba küldte, R

baranek wyruszył w drogę dopiero kilka miesięcy później, a wtedy król nie miał od niego wiadomości przez długi czas. Aby zapewnić sobie sojusz o dobrej woli, szwedzki władca wysłał do Konstantynopola innego wysłannika, Gottharda Wellinga, który właśnie wrócił z Ukrainy, do Konstantynopola, R.

the

lambbal azonos instrukcióval, amelyben az erdélyi diplomácia támogatása mel- 1056

lambal z tą samą instrukcją, w której wsparciem dyplomacji siedmiogrodzkiej jest mel-1056

KÁRMÁN GÁ BOR

WINO KÁRMÁN GÁ

Gebei Sándor

Sándor Gebei

orosz adatokra hivatkozva 10–12.000 fõrõl ír, de olyan egyértelmûen túlzó forrást is idéz, amely nagyság rendileg magasabbra, 17.000 fõre teszi X. Károly Gusztáv seregének létszámát.

odnosząc się do danych rosyjskich, pisze o 10–12 000 ludzi, ale przytacza też źródło, które wyraźnie przesadza, podając liczbę armii Gusztáva Károly'ego znacznie wyższą, bo 17 000 ludzi.

Gebei S.:

II. Rákóczi György erdélyi fejedelem i. m. 209., 308.: 57. jegyz.

II. książę siedmiogrodzki György Rakoczi i. M. 209, 308: przypis 57.

A két alkalommal lezajlott ceremóniákról és sereg szemlérõl l.

O uroczystościach i przeglądzie wojska, które odbyły się dwukrotnie l.

Gyulai Éva:

Eva Gyulai:

Kézcsók a svéd ki -rálynak: II. Rákóczi György lengyelországi had jára tának ábrázolása Erik Jönsson Dahlberg raj zain (1657/1696). In: Szeren csének ele gyes forgása i. m. 451–497., itt 466–479. A képek szöve ges meg fele- lõ je a Samuel Pufendorf króni ká jához is forrásként használt, Dahlberg által összeállított „anhalti reláció”: RA M 1295 fol. 3r–v., 6r–v.

Uścisk dłoni szwedzkiej drużynie: II. Przedstawienie wojny w Polsce autorstwa Györgya Rákócziego autorstwa Erika Jönssona Dahlberga raj zain (1657/1696). W: Pełna rotacja losów i. M. 451-497, tutaj 466-479. Tekstowym odpowiednikiem obrazów jest „Relacja Anhalt” opracowana przez Dahlberga, wykorzystana również jako źródło dla kroniki Samuela Pufendorfa: RA M 1295 fol. 3r – s., 6r – s.

Terlon, H.:

Memoires i. m. 55–57. Terlon áp ri lis 12-re teszi a haditanács idõ pont ját, és azt írja, a két uralkodón kívül részt vett rajta Waldeck, Kemény János és Paul Würtz is. Ezzel szemben Waldeck Johann Ulrich Dobrzenskyvel közösen írott, Frigyes Vilmoshoz szóló levelé ben (Zawichost, 1657. ápr. 15.) azzal a nappal kapcsolatban csak egy, az erdélyi fe jedelem által tartott audienciáról számol be, ha ditanácsról csak két nappal ké sõbb; ráadásul azt állít ja, hogy utób bin nem vett részt, mert el akarta kerülni a választó presztízsérdekeinek sérülését, tudniillik hogy esetleg át kell adnia a ceremoniális elsõbbséget II. Rákóczi Györgynek. Hessisches Staatsachiv, Marburg (a továbbiakban HStA); Rep. 117. Nr. 303. Szintén április 15-érõl tudósít a Dahlberg által írt „anhalti” relatio: RA M1295 fol. 5r.

Wspomnienia I. M. 55–57. Terlon podaje datę soboru wojennego na 12 kwietnia i pisze, że oprócz dwóch władców uczestniczyli w nim także Waldeck, János Kemény i Paul Würtz. Z kolei w liście do Frigyesa Vilmosa, pisanym wspólnie z Johannem Ulrichem Dobrzenskym (Zawichost, 15 IV 1657), Waldeck odnotowuje tylko jedną audiencję u księcia Siedmiogrodu tego dnia, choćby o dwa dni późniejszą niż sobór ; ponadto twierdzi, że ten ostatni kosz nie brał udziału, ponieważ chciał uniknąć szkody dla prestiżowych interesów wyborcy, tj. że może być zmuszony do przekazania uroczystego pierwszeństwa II. Do György Rakoczego. Hessisches Staatsachiv, Marburg (zwany dalej HStA); Rep. 117. Nr 303. Relacja "Anhalti" spisana przez Dahlberga podaje również 15 kwietnia: RA M1295 fol. 5 r.